Goede verlichting voor mensen met slechtziendheid
Goede verlichting is erg belangrijk voor mensen met een visuele beperking. Hoe beter de verlichting aansluit bij hun lichtbehoefte, hoe groter hun zelfstandigheid en mobiliteit. In dit artikel vind je informatie over basisverlichting, taakverlichting en sfeerverlichting.
Basisverlichting
Basisverlichting is de verlichting waarmee we een ruimte in zijn geheel verlichten. Het doel is dat mensen zich er voldoende kunnen oriënteren, niet struikelen of botsen, spullen kunnen vinden en kunnen opruimen en schoonmaken.
Met de juiste basisverlichting kunnen slechtziende mensen hun restvisus optimaal gebruiken en zijn grove voorwerpen, zoals meubels en deuren, voldoende zichtbaar voor ze. Welke basisverlichting passend is verschilt per persoon. Het is ook afhankelijk van de visuele problematiek die iemand ervaart.
Verlichtingssterkte
De verlichtingssterkte is de hoeveelheid licht die ergens op valt, dit wordt uitgedrukt in lux. Iemand met goed zich functioneert meestal prima bij basisverlichting van 100 tot 200 lux. Hoe ouder mensen worden, hoe hoger hun verlichtingsbehoefte wordt. Dit heeft te maken met een normaal verouderingsproces van het oog. Er bestaan wettelijke normen voor de verlichtingssterktes in bijvoorbeeld school- en werksituaties.
Voor mensen met visuele problemen is de verlichtingsbehoefte vaak anders. Wat die behoefte is, hangt af van uiteenlopende factoren, zoals:
- Het soort oogaandoening en van het stadium ervan
- De taken die iemand wil verrichten
- Leeftijd
- Wat iemand acceptabel vindt
- Lichthinder
Afhankelijk hiervan kan de verlichtingsbehoefte veel hoger of juist lager zijn dan die 100 tot 200 lux die voor goedzienden prima is. Voor sommigen loopt de verlichtingsbehoefte op tot meer dan 2000 lux. En voor taakverlichting kan dat zelfs nog hoger zijn.
De verlichtingssterkte die nodig is voor optimale visuele prestatie kan worden vastgelegd in een visueel functie onderzoek (VFO) en in een lichtlabonderzoek.
Gelijkmatige verdeling
Een ruimte heeft een optimale basisverlichting als de verlichtingssterkte over de hele ruimte gelijkmatig is verdeeld. Er mogen geen grote verschillen in verlichtingssterkte optreden. Voor de gelijkmatigheid in bijvoorbeeld school- en werksituaties bestaan wettelijke normen.
Dimbaar licht
Het is belangrijk dat het basislicht dimbaar is. De hoeveelheid basisverlichting die iemand nodig heeft, hangt immers af van meerdere factoren: de verlichtingsbehoefte van de persoon met een visuele beperking, de activiteit, de plek in huis, het tijdstip waarop de activiteit wordt uitgevoerd en van het aanwezige daglicht. Ook zal er soms rekening moeten worden gehouden met huisgenoten. Het kunnen dimmen van de verlichting is ook noodzakelijk als iemand na een bepaalde tijd hinder krijgt van te veel licht.
Hinder van helderheden
Veel mensen met visuele problematiek ondervinden in bepaalde mate hinder van hoge helderheden: van veel daglicht, de zon die in hun ogen schijnt of van reflecties. Lichte voorwerpen en oppervlakken weerkaatsen meer licht dan donkere oppervlakken. Glanzende oppervlakken reflecteren meer dan matte. Een wit glanzend voorwerp of oppervlak kan in sommige omstandigheden dus verblindend zijn als er veel licht op valt en hinderlijk in de ogen valt.
Afgedekt licht
Lichthinder of verblinding vindt ook vaak plaats als het licht direct vanuit de lichtbron in de ogen schijnt. Dit gebeurt als een lamp niet goed is afgeschermd of als de afscherming nog teveel licht doorlaat. Een goede afscherming draagt bij aan een optimale algemene verlichting.
Kleurtemperatuur meestal subjectief
De kleurtemperatuur van het licht heeft effect op de sfeer en de lichtbeleving. Dit effect is in sommige gevallen afhankelijk van de visuele beperking, maar lijkt meestal subjectief.
Taakverlichting
Taakverlichting is het licht dat nodig is bij het uitvoeren van een specifieke activiteit. Het is daarbij vaak nodig om details te kunnen onderscheiden.
Een taak met fijne details vereist meer licht. Lezen is bijvoorbeeld een activiteit waar veel mensen extra verlichting bij gebruiken. Extra taakverlichting verbetert vaak de contrastgevoeligheid waardoor het contrast van achtergrond (het papier) en voorgrond (de letters) effectiever gebruikt kan worden.
Voorwaarden voor goede taakverlichting
Taakverlichting is goed als het licht:
- direct is
- goed gericht kan worden*
- op korte afstand van de taak gebracht kan worden*
- zo min mogelijk warmte afgeeft (omdat de lichtbron dicht op de taak gebruikt wordt en dus vaak dicht bij het oog, is een gloeilamp of halogeenlamp af te raden)
- gelijkmatig verdeeld is
- goed is opgesteld zodat de gebruiker zich niet tussen de lichtbron en de taak begeeft (want dan is er kans op slagschaduw)
- geen hinder veroorzaakt door reflectie van een witte en/of glanzende oppervlakte (wit/glanzend papier, een rvs aanrecht, een grote witte onder- of achtergrond)
* Zo kun je de verlichtingssterkte en het gebied dat verlicht moet worden eenvoudig regelen.
Sfeerverlichting
De primaire taak van sfeerverlichting is het creëren van een bepaalde sfeer in een ruimte. Daarnaast kan het als oriëntatie dienen. De verlichtingssterkte ligt vaak echter veel lager dan het gewenste verlichtingsniveau.
Belangrijk om op te letten bij sfeerverlichting:
- De kleur van het licht bepaalt de sfeer, zoek je een warmere sfeer kies dan licht dat meer rood is of warmwit
- Sfeerlicht kun je toepassen naast functionele verlichting (algemene en taakverlichting)
- Als je met sfeerverlichting bepaalde objecten wil accentueren moet je de verlichting direct op het object richten. Hiermee kun je expres schaduw en ruimtelijkheid creëren
- Vermijd licht dat direct in de ogen schijnt (te hoge helderheden)
Slimme verlichting
Slimme verlichting is verlichting die je op afstand kunt bedienen en instellen met behulp van een afstandsbediening of smartphone. Dit kan voor slechtzienden handig zijn. Met bijvoorbeeld een toegankelijke app op de smartphone kan iemand de verlichting zelfstandig instellen en bedienen. Ook de lichtkleur en lichtintensiteit kunnen met slimme verlichting makkelijk worden ingesteld. Dat is voor sommige slechtzienden heel prettig. Daarnaast is licht met een slim systeem eenvoudig verlichting dimbaar maken. Zonder dit systeem moeten aanpassingen aan de elektra worden gedaan.
Slimme systemen zijn er van eenvoudig tot heel complex. Ze verschillen erg in prijsklasse en kwaliteit. De ontwikkeling gaat snel en er komen steeds meer goede systemen bij. Een aantal voorbeelden om een beeld te vormen van de mogelijkheden van slimme verlichting:
Klik Aan Klik Uit
Lampen met een stekker kunnen met dit systeem eenvoudig met een afstandsbediening aan- en uitgezet worden.
Slimme lichtbron
Dit is een lamp die met een ingebouwd systeem ingesteld kan worden op een afstandsbediening of telefoon. Afhankelijk van de mogelijkheden kun je een slimme lichtbron hiermee aan- en uitzetten, maar ook dimmen of van kleur veranderen; een eenvoudige en goedkope manier om een bestaande lamp dimbaar te maken.
Smart home systeem
Verlichting en ook andere apparatuur kan ingeschakeld en ingesteld worden met een geheel slim systeem in huis, een smart home systeem. Hiermee kunnen zelfs verschillende verlichtingsscènes worden ingesteld, persoons- of taakafhankelijk of zelfs tijdsafhankelijk. Een smart home systeem kan ook vaak aangestuurd worden met behulp van spraak. Ook minder complexe zaken, zoals het aan- en uitzetten van de verlichting of het dimmen, kan met behulp van een smart home systeem geregeld worden.
Voor het installeren, instellen en gebruiken van een dergelijk systeem is (enige) technische kennis nodig en ook een zeker mate van digitale vaardigheid.
Een voordeel voor slechtzienden die al veel gebruik maken van een smartphone: zij hebben deze vaak al binnen handbereik.
Een slim systeem kun je via een spraakassistent, zoals Google Home of Alexa, met je stem bedienen. Zeker voor mensen met naast hun visuele beperking ook een motorische beperking een geweldige toevoeging. Ook andere zaken dan de verlichting kunnen aan dit systeem gekoppeld worden, bijvoorbeeld het openen en sluiten van de gordijnen of het inschakelen van specifieke apparaten. Nog een voordeel van spraakbediening: Doordat men niet meer naar de lichtknop hoeft te lopen, vermindert een dergelijk systeem ook nog eens de kans op vallen.
Met slimme verlichting is veel mogelijk. Het allerbelangrijkste hierbij is om goed te kijken wat de mogelijkheden en wensen van de gebruiker zijn. Voor sommige mensen is slimme verlichting een toevoeging. Voor anderen blijft het in- en uitschakelen van de lamp met een knopje het prettigst.
Tips
- Volg onze e-learning Licht, Verlichting en Inrichting.
- In het artikel over energie besparen kun je meer lezen over kosten en wattage.
- Meer informatie over licht in het algemeen is te vinden in ons artikel 'Achtergronden over Licht'.
- Meer weten over woninginrichting bij slechtziendheid? Lees dan ook dit artikel.
- Luister naar onderstaande aflevering van 'Een en al oogpodcast' over verlichting. De aflevering duurt ruim een half uur.