Kinderen en jongeren

De volgende aanbevelingen zijn bedoeld om professionals te ondersteunen bij het bespreekbaar maken van relaties, intimiteit en seksualiteit met kinderen en jongeren met een visuele beperking en eventueel hun ouders.
Per leeftijdscategorie staat beschreven wat je in deze ontwikkelingsperiode kunt verwachten bij kinderen zonder visuele beperking en wat de aandachtspunten zijn voor slechtziende en blinde kinderen in deze leeftijd.

Waar ouders staat, wordt ook opvoeder/verzorger bedoeld. Waar hij staat, wordt ook zij of X bedoeld.

Wat kun je in de ontwikkelingsperiode van 0-4 jaar verwachten en wat zijn de aandachtspunten voor blinde en slechtziende baby’s en peuters? 

Baby’s
Baby’s ontdekken via hun zintuigen de wereld om zich heen door te voelen, luisteren, kijken, proeven en ruiken. Ze sabbelen op speelgoed (tastzin), kijken naar gezichten (zien) en luisteren naar stemmen (gehoor).Ze ontdekken hun lichaam en raken zichzelf aan, ook hun geslachtsdelen. Dit gebeurt meestal onbewust. Knuffelen van een baby is heel belangrijk, omdat dit de basis legt voor zijn latere gezonde sociale en emotionele ontwikkeling.

Peuters
Peuters worden zich steeds meer bewust van zichzelf en hun lichaam. Ze leren dat ze er anders uitzien dan andere kinderen (identiteitsvorming). Ze merken de verschillen op tussen meisjes en jongens (ontwikkeling sekse-identiteit). Ze bestuderen hun lichaam uitgebreid en tonen het graag aan anderen, ook hun geslachtsdelen.Peuters raken hun geslachtsdelen meer bewust aan omdat ze merken dat dit een prettig gevoel geeft. Er is nog steeds veel behoefte aan lichamelijk contact. Peuters zitten graag op schoot en houden van knuffelen. Ze leren al een beetje wat ‘wel en niet mag’ (sociale normen).

Aandachtspunten bij blinde en slechtziende baby’s en peuters
Baby’s met een visuele beperking kunnen moeilijk of geen bevestiging van hun ouders zoeken via oogcontact. Huidcontact en knuffelen van een blinde of slechtziende baby/peuter is nog belangrijker dan bij een ziend kind. 

• Zij kunnen scheidingsangst heftiger ervaren in de hechtingsfase. Ze doorlopen deze periode goed als hun ouders veel met hen praten, aanraken en stimuleren te bewegen.
• Het ik-besef ontwikkelt zich vaak iets later dan bij kinderen zonder visuele beperking, doordat het oogcontact ontbreekt. Daardoor komt het gevoel later dat ze een individu zijn.
• Peuters ontdekken over het algemeen later of ze een jongen of meisje zijn. Ze moeten van heel dichtbij kijken of op de tast ontdekken wat het verschil is en hebben dus een omgeving nodig die dit toestaat. Omdat kinderen op deze leeftijd benieuwd zijn naar het lichaam van andere kinderen, kun je daarvoor mogelijkheden bieden. Bijvoorbeeld door het dichtbij bekijken of betasten van het lichaam van hun broertje of zusje als die dat goed vindt.
• Tijdens het verschonen kun je benen, buik en geslachtsdelen benoemen om het lichaamsbesef te bevorderen.
• Vergelijken (verschil jongen-meisje) gebeurt vanaf de peuterfase op basis van zien. Blinde kinderen zullen daarom minder vragen stellen. Je moet de informatie naar hen toebrengen en vragen uitlokken. Belangrijk is dat de ouder dat doet en het initiatief neemt. Bijvoorbeeld na het voorlezen van een verhaaltje over een jongen en een meisje.
• Peuters met een visuele beperking hebben intensievere begeleiding nodig bij het aanleren van rolgedrag, wat wel of niet kan of mag. Ziende kinderen doen dat meer via imitatie. 

Tips en adviezen
Tips en adviezen die je aan ouders kunt geven of in je begeleiding kunt toepassen.

• Bekijk met het kind een driedimensionaal beeld van een mannen- en vrouwenlichaam. Laat ontdekken wat anders is bij mannen en vrouwen.
• Laat toeval meespelen, benoem lichaamsdelen als het kind die aanraakt, wanneer je als ouder samen onder de douche of in een kleedhokje bij het zwembad staat.
• Maak er een spelletje van: wat zijn de verschillen tussen jongens en meisjes/ mannen en vrouwen (3/4 jaar)?
• Als iemand in de familie zwanger is of een baby heeft gekregen, betrek het kind daarbij (dikke buik voelen, baby aaien, helpen met verschonen, is het een jongen of meisje, hoe weet je dat?).
• Maak gebruik van voorwerpen, jongens- en meisjes pop, verkleedkleren.
• Bedenk welke namen je wilt gebruiken voor de verschillende geslachtsdelen. Het is voor blinde en slechtziende kinderen prettig wanneer dit zo duidelijk en ondubbelzinnig mogelijk is.
• Wat voelt prettig aan, aan je lijf? Bijvoorbeeld: hard wrijven, aaien, kietelen warm of koud water, wol of katoen? Als je weet wat prettig is aan je lijf, kun je later beter aangeven aan de ander wat je fijn vindt.
• Bespreek deze tips en adviezen ook met belangrijke anderen, zoals het kinderdagverblijf, peuterspeelzaal, gastouders of oppasopa’s & oma’s.

Wat kun je in de ontwikkelingsperiode van 4-6 jaar verwachten en wat zijn de aandachtspunten voor blinde en slechtziende kleuters? 

Kleuters
Tussen de 4 en 6 jaar leren de meeste kinderen hoe zij zich moeten gedragen. Ze ontdekken hun lichaam door middel van spel. Vriendschappen worden belangrijker. Vanaf de kleuterleeftijd komen kinderen in contact met grotere groepen mensen (bijvoorbeeld op school). Ze weten steeds beter hoe zij zich ‘horen te gedragen’. De gangbare sociale normen en waarden worden al doende geleerd. Kinderen leren dat bloot lopen en het aanraken van de eigen geslachtsdelen of die van iemand anders in het openbaar door volwassenen wordt afgekeurd. Daarom lopen ze minder snel openlijk bloot als er anderen bij zijn.

Kleuters merken op dat anderen reageren op ‘vieze‘ woorden. Dit vinden ze leuk en opwindend en ze herhalen deze woorden. Via spel ontdekken jonge kinderen hun lichaam en dat van anderen (zoals ‘vadertje en moedertje’ of ‘doktertje’ spelen). Dit kan eerst openlijk gebeuren en later meer stiekem, omdat kinderen gaan beseffen dat openlijk bloot zijn niet altijd wenselijk is. De meeste kleuters worden verlegen over hun lichaam en trekken grenzen. Op deze leeftijd weten kinderen dat zij een jongen of een meisje zijn en dat dit (waarschijnlijk) niet zal veranderen.

In deze fase kunnen kinderen rechtlijnige ideeën ontwikkelen over ‘wat hoort’ voor jongens en voor meisjes (gender-rollen). De meeste kleuters zijn hevig geïnteresseerd in de voortplanting en stellen daar eindeloos vragen over, bijvoorbeeld 'waar komen baby’s vandaan?'

Vriendschappen worden belangrijk. Kinderen van deze leeftijd koppelen vriendschap of iemand leuk of lief vinden vaak aan ‘verliefdheid’. Als gezegd wordt dat ze verliefd zijn op hun moeder, de meester of het konijn, betekent dit dat ze erg op hen zijn gesteld.

Aandachtspunten bij blinde en slechtziende kleuters

• Door het ontbreken van het (goed) zien, is het lastiger op een natuurlijke manier grenzen van acceptabel gedrag te leren. 
• De ontwikkeling van het lichaamsbesef komt vaak later op gang. Daardoor kunnen blinde kinderen later zindelijk zijn. Ook zijn zij meestal later in het ontdekken van de lustgevoeligheid van hun lichaam en geslachtsdelen.
• Omdat blinde kinderen te weinig visuele prikkels krijgen, kunnen ze blindismen ontwikkelen (stereotiepe bewegingen, oogboren, gezicht naar de grond laten wijzen). Dit gedrag kan belemmerend zijn voor anderen om contact aan te gaan.
• Sociale grenzen van wat hoort en niet hoort hebben bewuster aandacht en uitleg nodig. Bijvoorbeeld leren dat bloot lopen niet in alle situaties kan. 
• De periode van elkaar aanraken duurt bij blinde kinderen langer. Maar op school ervaren zij mogelijk dat elkaar veel aanraken niet door alle kinderen op prijs wordt gesteld. Hier gaan ze leren dat ziende kinderen op een ander manier ook contact hebben. De vraag ‘Wat is zien?’ wordt van belang.
• Het fantasiespel ontwikkelt zich later. Leren van rolgedrag door afkijken en naspelen is beperkt. Hoe slechter het zicht, hoe belangrijker het is hier meer aandacht voor te hebben. Blinde kinderen komen door het missen van afkijken moeilijker tot spontaan spel (rollenspel, fantasiespel). Het is van belang hen hierbij te begeleiden en bewust te laten experimenteren.
• Spelcontact met andere kinderen heeft vaak stimulans nodig bij het maken van contact en het samenspelen.
• Samen definiëren welk gedrag bij wie hoort (mama doet altijd …. en papa doet altijd…) kan helpen. Dat rollen in elk gezin anders zijn, is ook belangrijk om uit te leggen. 
• Verkleedspelletjes geven op een speelse manier kennis en tactiele informatie. 
• Laat eens het verschil in haardracht voelen, maar ook het verschil in haren.
• Het ontdekken van het eigen en andermans lichaam in spelsituaties vraagt begeleiding. De rol van ‘dokter’ kan niet worden afgekeken en vraagt definiëring.
• Het ervaren van het eigen lichaam en hoe dat bij een ander is, is niet visueel af te kijken. Blinde kinderen hebben tastervaringen nodig. Bijvoorbeeld anatomisch correcte poppen van beide seksen.
• Creëer situaties waarin kinderen op spontane, natuurlijke wijze lijfelijk contact kunnen maken met anderen: zoals in bad, zwembad, bed, stoeien, judo.
• Blinde kinderen missen visuele informatie uit boekjes, tijdschriften en van tv-beelden. Er is dus minder informatie om verdere vragen te stellen, zoals veel goedziende kleuters doen.
• Voorleesboeken kunnen over thema’s gaan die gelegenheid geven om door te vragen.
• Samen de was opvouwen, zodat kinderen verschillende soorten ondergoed tegenkomen en betrekken bij het scheren geven gelegenheid bezig te zijn met het lichaam. 
• Blinde kinderen stellen uit zichzelf niet altijd vragen over waar baby’s vandaan komen. Het is goed bewust deze informatie onder de aandacht te brengen. Een zwangere buurvrouw met een groeiende dikke buik kan een mooie aanleiding zijn.

Tips en adviezen
Tips en adviezen die je aan ouders kunt geven of in je begeleiding kunt toepassen.

• Bekijk een pasgeboren baby. 
• Geef zo eerlijk mogelijk antwoord op de vraag die een kind stelt. Luister goed naar de vraag en probeer een antwoord te geven dat past bij de leeftijd. Check of het kind het begrepen heeft, vraag of hij het na wil vertellen. Let er de dagen erna op of je het kind iets hoort zeggen tegen anderen of in zijn spel. Ook kun je nog eens vragen hoe het zat. Zo kun je kijken hoe de informatie begrepen is door het kind.
• Benoem wat er gebeurt tussen kinderen die elkaar aanraken, als het kind het niet ziet. Benoem de emoties.
• Als je ziet dat kinderen elkaar in spel seksueel getint aanraken, observeer hoe dat gaat en let op of beide kinderen het leuk vinden en elkaars grenzen accepteren. Duid voor de kinderen als het nodig is wat er gebeurt. Bespreek grenzen. Geef ook aan dat het fijn kan zijn om elkaar aan te raken. Geef altijd aan wat wel en wat niet mag.Het is goed om op school te informeren hoe seksuele vorming, zoals Lentekriebels, wordt gegeven. Is het toegankelijk voor het blinde of slechtziende kind? Indien nodig kunnen de ambulante onderwijs begeleiders van Koninklijke Visio en Bartiméus kunnen hierin meedenken. 

Kinderen
Kinderen kunnen zich in gezelschap ineens ongemakkelijk voelen. Ze willen zich niet meer uitkleden en lopen niet meer in hun blootje waar volwassenen bij zijn. Ze stellen minder vragen over seks, want ze beseffen dat dit een ‘beladen’ onderwerp is. Seksualiteit interesseert hen nog wel, maar ze generen zich om er openlijk over te praten. Kinderen gaan onderscheid maken tussen gevoelens van vriendschap, verliefdheid en liefde. Ze gaan veel fantaseren op basis van gedragingen en beelden in hun omgeving. Hun fantasieën gaan ook over verliefdheid, op iemand van de andere of van de eigen sekse.

Het kan dat kinderen bij een groep van de eigen sekse willen horen. De groepen houden elkaar in de gaten. Jongens kunnen meisjes ‘stom’ en ‘kinderachtig’ vinden, meisjes kunnen jongens ‘te wild’ en ‘stoer’ vinden. In groepen (de klas, met vrienden) kunnen kinderen het belangrijk vinden om indruk te maken op anderen. Zij proberen elkaar af te troeven en gaan opscheppen, ook over hun kennis op het gebied van seks. Kinderen verzinnen soms rijmpjes met sekswoorden en vertellen elkaar ‘vieze’ moppen. Vaak kennen zij nog niet de betekenis van deze woorden. De eerste verliefdheden ontstaan.

Aandachtspunten bij blinde en slechtziende kinderen

• Het verwerven van kennis over seksualiteit gaat vaak moeilijker. Plaatmateriaal om kennis over seksualiteit te ondersteunen is nauwelijks te gebruiken. Dit moet op een aangepaste manier worden aangeleerd, bijvoorbeeld met anatomisch correcte poppen.
• Het valt op dat kinderen vaker liever op een verbale manier contact hebben (praten, kletsen), dan via spel. Samen spelen kan moeilijker zijn, omdat ze de non-verbale communicatie niet of lastig kunnen afkijken. Ze missen informatie vanuit het gedrag van de ander om te zien wat de bedoeling is. Het vraagt extra begeleiding om te leren hoe je spelafspraken maakt, rollen/taken verdeelt en onderhandelt als een ander iets wil wat jij niet wilt.
• Elkaar in de gaten houden, is moeilijk. Kinderen beseffen in deze leeftijdsfase steeds duidelijker dat zij anders zijn dan andere kinderen. Dit kan hen onzeker maken in de omgang met anderen.

Tips en adviezen

Tips en adviezen die je ouders kunt geven of in je begeleiding kunt toepassen:

• Veel van de adviezen voor leeftijdscategorie 4-6 gelden ook voor deze groep.
• Sluit aan bij wat er speelt. Dit kan per kind, gezin, school en leeftijd verschillen.
• Sluit aan bij thema’s op school, bijvoorbeeld “Lentekriebels”.
• Maak een themakoffer met bijvoorbeeld ondergoed, verzorgingsproducten. 
• Het past bij deze leeftijd dat kinderen kennis hebben van verschillende gezinssysteem, éénoudergezin, 2 moeders, 2 vaders, regenbooggezin, samengesteld gezin, pleeg - of adoptiekinderen. Voor sommige kinderen is dit eerder al aan de orde.
• Taalgebruik, schuttingtaal: weet het kind welke woorden er worden gebruikt en de betekenis ervan?’
• Het is goed om op school te informeren hoe seksuele vorming, zoals Lentekriebels, wordt gegeven. Is het toegankelijk voor het blinde of slechtziende kind? Indien nodig kunnen de ambulante onderwijs begeleiders van Koninklijke Visio en Bartiméus kunnen hierin meedenken. 

Kinderen
Rond het 9e tot 12e jaar verandert het lichaam van meisjes en jongens door geslachtshormonen. Ook emotioneel treden veranderingen op. Bij meisjes gebeurt dit doorgaans twee jaar eerder dan bij jongens. De seksuele voorkeur begint zich te ontwikkelen. De aandacht voor het lichaam neemt toe, waaronder masturbatie. Niet iedereen wil aangeraakt worden: wat kan wel en wat kan niet?

Het zelfbeeld ontwikkelt zich. De seksuele normen en waarden ontwikkelen. Vriendschappen ontwikkelen. Vanaf ongeveer 10 jaar ontstaat meer interesse in de volwassen seksualiteit. Kinderen gaan hier meer over fantaseren en zien in boekjes, op televisie of internet van alles dat de nieuwsgierigheid prikkelt. Tegelijkertijd kunnen kinderen heel preuts of afhoudend reageren als er met hen over seksualiteit wordt gesproken. De eerste stappen binnen de liefde worden gezet: er ontstaat voorzichtige toenadering tot elkaar (handje vasthouden, kusje op de wang), de eerste verkering volgt.

Aandachtspunten bij blinde en slechtziende kinderen

• De lichamelijke rijping verloopt op dezelfde wijze als hiervoor beschreven. Het kan dat kinderen verbale input nodig hebben over hun uiterlijke verandering en die van hun leeftijdsgenoten.
• Blinde kinderen missen de visuele input die hun nieuwsgierigheid wekt en de fantasie prikkelt. Voor hen is het belangrijk voldoende concrete kennis en informatie te hebben en goede, duidelijke seksuele voorlichting te krijgen. 
• Kinderen hebben meer en concrete informatie nodig over sociaal geaccepteerd gedrag en het aangeven van grenzen. 
• Kinderen kunnen woorden gebruiken waarvan ze geen voorstelling hebben (verbalisme/zweeftaal). 

Tips en adviezen
Tips en adviezen die je ouders kunt geven of in je begeleiding kunt toepassen:

• Maak het volgende bespreekbaar. Wat is schaamte? Omkleden is privé en kun je afgewend doen of in een aparte ruimte. Gordijnen doe je dicht voordat je je omkleedt. Zeker als het donker is en het licht aan. Omdat je anders heel duidelijk van buitenaf te zien bent. Een ochtendjas kan dicht als je uit de badkamer stapt. 
• Sluit aan bij de afspraken die er zijn in het gezin en maak onderscheid tussen omkleden thuis, in de gymzaal en als je gaat logeren. 
• Benoem wat je ziet op straat of ergens anders. Bijvoorbeeld zoenende stelletjes. Afgewend of in een hoekje, want intiem zoenen doe je niet midden op straat. Iemand die stoer doet, een afgetraind of opvallend opgemaakt persoon. Kun je zien of iemand homoseksueel of transgender is?
• Wat is zoenen? Welke soorten zoenen zijn er? Wanneer zoen je op welke manier? Hoe zeg je dat je niet wilt zoenen? Tongzoenen kun je nadoen door een vuist van je hand te maken en je tong langzaam in het kuiltje van je vuist te doen. Dat voelt een beetje als wat je doet bij tongzoenen.
• Luister goed naar de verhalen van de kinderen en sluit aan bij wat je hoort. Snapt het de inhoudelijke betekenis en beleving van woorden rondom seksualiteit? Herhalen en checken. Benoem ook de synoniemen en eventueel straattaal.
• Zorg dat een kind in aanraking komt met maandverband, tampons en een menstruatiecup en leg uit wat het is.
• Oefen met gebruik van maandverband, tampons en een menstruatiecup ruim voordat een meisje ongesteld is. Er kan tijdens de menstruatie zonder te merken bloed aan de handen komen, dus hygiëne is van belang. 
• Bespreek met een kind de natte droom.
• Het is goed om op school te informeren hoe seksuele vorming, zoals Lentekriebels, wordt gegeven. Is het toegankelijk voor het blinde of slechtziende kind? Indien nodig kunnen de ambulante onderwijs begeleiders van Koninklijke Visio en Bartiméus kunnen hierin meedenken. 

Jongeren
De meeste jongens komen nu in de puberteit. Hun testikels en penis gaan groeien, ze krijgen oksel- en schaamhaar en de baard in de keel. De meeste jongens hebben hun eerste zaadlozing tussen 11 en 16 jaar. Ze zijn dan geslachtsrijp. De meisjes hebben een groeispurt gehad en krijgen nu oksel- en schaamhaar. De meeste meisjes worden voor het eerst ongesteld tussen 10 en 15 jaar en zijn dan geslachtsrijp.

Jongeren laten steeds meer zelfstandig gedrag zien. In het contact met de ouders wordt grenzen stellen steeds duidelijker. Normen en waarden ontwikkelen zich. De eerste gevoelens van seksuele aantrekking naar leeftijdsgenoten worden ervaren en de seksuele oriëntatie (bijvoorbeeld hetero-, homo- of biseksueel) wordt ontdekt. Jongeren die zich aangetrokken voelen tot mensen van hun eigen geslacht, kunnen zich in deze fase ook bewust worden van deze gevoelens. Dit kan jongeren aan het denken zetten en onzeker maken. De schatting is dat 5-10% van de mensen lesbisch, homo of bi is.

Jongeren krijgen seksuele gevoelens (fantaseren, masturberen, kijken). Er ontwikkelt zich een seksueel zelfbeeld. Jongeren zien zichzelf als iemand die in staat is om seks te hebben met een ander. Pubers kunnen zich onzeker voelen over hun lichaam en denken na of ze in de ogen van de ander aantrekkelijk zijn.

Jongeren zijn erg gevoelig voor beïnvloeding door leeftijdgenoten en de meningen van anderen. In deze periode worden jongeren voor het eerst echt verliefd. Ze flirten met elkaar, hebben verkering waarin ze vooral (tong)zoenen en strelen. Voor LHBTIQ+ jongeren kan het ontdekken hiervan lastiger zijn. Zij beginnen vaak later met experimenteren, maar wanneer ze eenmaal starten zetten zij vaak snellere stappen.

Pubers zijn veel online. Via social media zoeken ze contact en soms flirten ze ook. Daarnaast zoeken ze informatie over seks óf het wordt met ze gedeeld. Zo komen veel jongeren met seksuele beelden (bijvoorbeeld een dick pic) en porno te maken. Veel jongeren starten in deze leeftijdsfase met masturbatie / zelfbevrediging. Door te masturberen ontdekken pubers hun lichaam en hun seksuele gevoelens, en ze leren wat ze wel of niet prettig vinden. Op die manier draagt het bij aan hun weerbaarheid.

Aandachtspunten bij blinde en slechtziende jongeren

• De lichamelijke rijping verloopt op dezelfde wijze als hiervoor beschreven.
• Het kan zijn dat een blinde of slechtziende jongere verbaal veel lijkt te weten, over relaties, intimiteit en seksualiteit, maar toch informatie mist.
• Jongeren met een visuele beperking kunnen extra onzeker zijn over hun veranderende uiterlijk. Het is voor hen moeilijker een beeld te krijgen van hoe ze er uit zien. 
• Een groot deel van de non-verbale communicatie die zo belangrijk is in de puberteit bij het leggen van contacten en het onderhouden van een relatie, wordt gemist. Oogcontact om te flirten gaat niet of moeilijk.
• Jongeren met een visuele beperking kunnen het gevoel hebben er minder bij te horen. Sociale vaardigheden leren, een positief zelfbeeld opbouwen en identiteit ontwikkelen zijn belangrijk, maar is soms moeilijk en kost meer tijd. Er kan steun nodig zijn vanuit de omgeving van volwassenen en leeftijdsgenoten.
• Jongeren met een visuele beperking zijn vaker afhankelijk van anderen, om ergens te komen bijvoorbeeld. Soms hebben ze hierdoor minder gelegenheid om uit te gaan of leeftijdsgenoten te treffen. De kans op contacten leggen en het opdoen van seksuele ervaringen kan hierdoor kleiner worden. 

Tips en adviezen
Onderwerpen die je kunt bespreken met jongeren en/of ouders:

• Hebben ouders een andere benadering van hun kind met een visuele beperking dan bij hun andere kinderen/vergeleken met ouders van vrienden?
• Het is belangrijk dat blinde en slechtziende kinderen expliciet toegang hebben tot concrete informatie en vragen kunnen stellen over relaties, intimiteit en seksualiteit. Als een ouder dat niet ziet zitten, onderzoek dan samen of iemand anders dat kan doen.
• Wat verandert er qua gevoelens, gedrag en lichamelijk? Jezelf en je lijf goed leren kennen en er goed voor zorgen.
• Onderzoek wat er allemaal is op gebied van verzorgingsproducten en make up. Waarom gebruik je het wel/niet?
• Wat is een kledingstijl? Wat is jouw kledingstijl? Met wie koop je kleding?
• Vertel over het verschil tussen wat online gedeeld wordt en hoe seks in het echt gaat. Vertel ze ook over sexting (het aan elkaar sturen van sexy berichten, foto’s of video’s). Dit speelt een steeds grotere rol in de seksuele ontwikkeling van jongeren. Vertel wat dit is en welke regels daarbij horen. Dat sexting oké is als beiden dit willen én het tussen hen blijft. Dat het niet oké is onder druk gezet te worden om blootfoto’s te sturen of zelf aan te dringen bij een ander. Blootfoto’s en -video’s mogen nóóit ongevraagd worden doorgestuurd naar anderen. Dat is kwetsend en strafbaar. Vertel dat het nooit de schuld is van degene die hier slachtoffer van wordt. 
• Wat deel je wel en niet op sociale media? Hoe ga je om met niet gewenste contacten? Een mooi middel om het gesprek aan te gaan is het spel Mediajungle. 
• Sluit aan bij thema’s op school. Komt het onderwerp seksualiteit aan de orde? Hoe wordt dit toegankelijk gemaakt voor de blinde of slechtziende jongere? Begrijpen ze het? Een ambulant onderwijskundig begeleider (AOB) van Bartiméus of Visio kan een docent hierbij ondersteunen. 
• Jongeren willen in deze leeftijd niet altijd meer gezien worden met hun ouders. Het kan dat de jongere gebracht of gehaald moet worden, waar spreek je af? Kent de jongere de route naar de afspreekplek? Kan een vriend(in) hierin een rol spelen?

Jongeren
Aan het eind van deze fase is het lichaam van jongens en meisjes seksueel volgroeid. Ze worden zelfstandiger en zetten zich sterker af tegen hun ouders. Ze weten met meer zekerheid of ze bijvoorbeeld hetero-, bi- of homoseksueel zijn. Ze experimenteren met relaties, gaan langdurige relaties aan en partnerkeuze wordt belangrijker. Ze doen seksuele ervaringen op. De meeste jongeren doorlopen een seksuele ontwikkeling: van zoenen, voelen en strelen met kleren aan, tot naakt vrijen, geslachtsgemeenschap, orale en soms anale seks. Ze worden zich meer bewust van hun wensen en grenzen en leren deze te uiten en die van de ander te respecteren.

Aandachtspunten bij blinde en slechtziende jongeren
Jongeren met een visuele beperking hebben vaak minder ervaring met daten, verkering krijgen en de eerste seksuele ervaring. Jongeren die wat kwetsbaarder zijn, hebben soms extra aandacht nodig om weerbaar te worden en hun grenzen aan te geven. Wat zijn mogelijkheden om iemand tegen te komen? Hoe flirt je, hoe bouw je een contact uit?

De jongere kan een gevoel krijgen niet aantrekkelijk te zijn voor de ander door het anders-zijn. Het is belangrijk in deze periode met hen te praten over de toekomst: kinderwens, ouderschap. Hoe gaat dat samen met een visuele beperking, welke oplossingen zijn er, hoe doen anderen dit?Ouders vinden het soms moeilijk balans te vinden tussen beschermen en loslaten. Jongeren blijven vaak langer aangewezen op hulp van anderen, zoals hun ouders.

Tips en adviezen
Onderwerpen die je kunt bespreken met ouders en/of jongeren:

• Weten jongeren het verschil tussen vriendschap en liefde? Stappen die gezet kunnen worden: flirten, daten, relatie?
• Hoe kom je mensen tegen? Maak verschillende mogelijkheden bespreekbaar (hobby/club, daten via internet, bemiddelingsbureau, uitgaan). Wat vertel je wel en wat niet, hoe kies je je profielfoto?
• Kun je een goede vriend betrekken bij het vinden van een relatie?
• Een rolmodel kan van belang zijn om te spiegelen.
• Mogelijkheid bieden tot contact met doelgroep-genoten, thema’s aanbieden voor mogelijkheid tot gesprek, herkenning zoeken bij elkaar. 
• Heeft de jongere genoeg kennis van relaties, intimiteit en seksualiteit? Welke aanvulling of herhaling is nodig? Wat weet de jongere van veilig vrijen, masturbatie, LHBTI+? Checken of de informatie klopt of dat iets anders begrepen is. Wat niet vreemd is als je niets of weinig ziet. Welke verwachtingen heeft hij van een relatie, van seks? Is er geoefend met condooms?
• Geef aan hoe iets voor ziende jongeren is. Dat zij ook onzeker kunnen zijn bijvoorbeeld. Dat kan belangrijk zijn om te weten. 
• Aandacht voor seksuele gevoelens en de verschillen daarin. Heel veel mag maar er moet niets. Iedereen volgt zijn eigen tempo en route. Alleen als beide partners het fijn en goed vinden, is het goed. Benoem hierbij ook het belang van (het expliciet vragen en geven van) consent.
• Aandacht voor grenzen. Lukt het grenzen aan te voelen én aan te geven? Hoe schat je dat in als het gaat om seksualiteit? Valt hierover te praten?
• Aandacht voor alcohol en drugs, de invloed op seksuele gevoelens.
• Aandacht voor de ontwikkeling van het (zelf)bewustzijn, verantwoordelijkheid leren nemen (voor jezelf en voor je vrienden/partner). Beslissingen nemen. In deze periode ontstaat er langzaam meer controle over gevoelens. 
• Aandacht voor leren loslaten bij ouders: los waar mogelijk, verbonden waar nodig. Probeer het bespreekbaar te maken. 
• Laat jongeren zelf ontdekken: fouten maken mag.