Emotionele gevolgen van verlies van zicht bij ouderen

Met een verslechterd gezichtsvermogen staan ouderen voor een verlies dat nooit eindigt. Steeds opnieuw komen ze in situaties die lastig zijn, kunnen ze ergens niet aan meedoen of denken ze aan dingen die niet meer kunnen. Af en toe verliest een oudere dan weer de greep op het eigen leven of zelfstandigheid. Dan kan het verdriet fel opleven, ook als iemand dacht er voldoende mee te kunnen leven en de emoties niet meer zo de overhand hadden. Het is daarom goed om deze gevoelens met een oudere te bespreken. 

Je kunt je gezichtsvermogen niet achterlaten, je moet je er elke dag toe verhouden. Ook al heeft iemand al vele jaren een visuele beperking, dan nog is er de uitdaging om elke dag weer om te gaan met dit verlies.

Dit soort vragen over de visuele beperking en de ongewenste veranderingen die dit met zich meebrengt, hebben en houden mensen. Het gaat om veranderingen die ingrijpen in alle aspecten van het bestaan; van de manier waarop iemand zichzelf ziet, contact heeft met anderen, hoe de samenleving op iemand reageert tot het moeten aanvaarden van hulp of zorg. 

De meeste mensen hebben wel een beeld bij het verloop van een verwerkingsproces na een ingrijpend verlies. Ook denken veel mensen te weten hoe ze zelf zouden reageren, of zouden moeten reageren op zo'n verlies. 

Veel mensen denken dat er direct na het verlies intens verdriet en hevige emoties moeten zijn. Of ze denken dat rouwen in vaste stappen verloopt en in een bepaalde volgorde. Ook vinden veel mensen dat het verlies na ongeveer een jaar wel verwerkt moet zijn, en de persoon in kwestie de draad van zijn leven moet hebben opgepakt. 

Uit al die ideeën komen veel goedbedoelde adviezen en reacties voort. Wie kent de zinnetjes niet: 'Je moet je verlies verwerken'. 'Je moet door de pijn heen'. 'Je moet loslaten'. 'Zet je eroverheen'. 'Het leven gaat verder'. 'Je moet erover praten, dat lucht op'. 'Je moet de draad weer oppakken'. 'De tijd heelt alle wonden'. 'Je komt er wel weer overheen'. 'Hou je sterk'. Of juist: 'Je houdt je té sterk, laat je eens een beetje gaan'. 'Je moet het een plekje geven' ... Goed bedoeld, maar helaas niet echt behulpzaam. 

Deze adviezen zijn juist verwarrend. Het wordt onduidelijk wat 'normaal' is en wat niet. Als een verwerkingsproces niet verloopt volgens deze vaste ideeën, kan het beeld ontstaan dat iemand de situatie niet goed verwerkt. De omgeving en de persoon zelf kunnen daarvan overtuigd raken. 

Er is niet één 'normale' manier van verliesverwerking. Rouw na ingrijpend verlies kan vele vormen aannemen. Om overzicht te krijgen hoe een verlies ingrijpt in iemands leven, zijn drie dingen belangrijk: 

1. Impact: wat betekent het verlies voor deze specifieke persoon? Als iemand visueel beperkt wordt, heeft dat voor degene die het overkomt een eigen, unieke betekenis. Dat hangt af van iemands werk, hobby's en andere bezigheden. Maar het hangt ook af van wat belangrijk is voor iemand, welke dingen zin geven aan iemands bestaan. 

2. Coping-stijl: hoe reageert deze persoon op veranderingen die stress of angst met zich meebrengen? De een zal boos zijn en er veel over praten, terwijl een ander zich terugtrekt en somber wordt. 

3. Support: hoe is het sociale netwerk van deze persoon en hoe zet hij of zij het in? Met een steunende omgeving is het verlies beter te verwerken en te dragen. Begrip en steun zijn heel belangrijk. 

Hoewel ieder mens verlies op zijn eigen manier verwerkt en er verschillende soorten en maten van verliezen zijn, is het mogelijk het proces van verliesverwerking te beschrijven. Het kan een geruststelling zijn dat het geen proces is waar je op zeker moment 'doorheen' moet zijn. Het is eerder een slingerbeweging. 

Voor veel mensen is een verwerkingsproces verwarrend en beangstigend. Zij denken soms dat er iets mis is met hen. Het werkt geruststellend te weten dat het normaal is heen en weer te slingeren tussen emoties aan de verlieskant, en houvast zoeken in aanpassingen aan de herstelkant. De beweging tussen deze kanten is een beweging van pijn en verdriet om wat er verloren is gegaan en het zoeken naar houvast aan nieuwe mogelijkheden om je leven opnieuw in te richten. 

De slinger van verlies en herstel is niet aan tijd gebonden. Door een confronterende situatie kunnen emoties ineens opspelen. Dan is er geen ruimte voor het zoeken naar herstel en aanpassingen. Het inzicht dat beide kanten er mogen zijn, en dat je die ook mag uiten, helpt om weer balans te vinden in het leven.

Dit soort vragen over de visuele beperking en de ongewenste veranderingen die dit met zich meebrengt, hebben en houden mensen. Het gaat om veranderingen die ingrijpen in alle aspecten van het bestaan; van de manier waarop iemand zichzelf ziet, contact heeft met anderen, hoe de samenleving op iemand reageert tot het moeten aanvaarden van hulp of zorg. 

Leven met een visuele beperking kost meer concentratie en tijd. Als je slechtziend of blind bent kosten alledaagse dingen meer tijd, energie en aandacht. Maar ook de emoties en daarmee omgaan, innerlijk of in contact met anderen, kosten extra energie. Het vraagt energie als je voortdurend moet zoeken naar je innerlijke balans, als je uitdagingen moet aangaan of als je veranderingen wilt aanvaarden. 

Veel mensen met een visuele beperking zeggen dat het leven meer energie kost dan ze gewend waren. Keuzes maken, bewust je energie verdelen, grenzen stellen of verleggen zijn terugkerende thema’s die bij levend verlies horen. Veel mensen die worstelen met hun verlies geven regelmatig aan extreem moe te zijn. Het helpt om te weten dat het erbij hoort. 

Verlies van een zintuiglijke functie is een verlies waaruit allerlei ánder verlies kan voortkomen bijvoorbeeld:

• Als je niet goed genoeg meer kunt zien, kun je niet meer autorijden of fietsen, waardoor je minder mobiel bent. Daardoor kan je sociale netwerk kleiner worden en kun je je geïsoleerd voelen.
• Of iemand verliest zijn baan of vrijwilligerswerk ten gevolge van slechtziendheid. Hij of zij verliest inkomen, contact met collega's, status en zingeving. Ook toekomstverwachtingen, zoals opleidings- of carrièremogelijkheden, veranderen.

Verlies van gezichtsvermogen heeft ook invloed op de omgeving van de betrokkene. Denk aan buren, broers en/of zussen, kinderen, partners. De frustraties en het verdriet om wat was en niet meer kan, zijn er ook bij hen. Ook zij hebben te maken met dit levend verlies, met soms dagelijkse emoties en de nodige aanpassingen. 

Zo kan een dochter van een vrouw die op oudere leeftijd slechtziend wordt, overvallen worden door verdriet omdat haar moeder de kleinkinderen niet ziet en ook niet kan oppassen. En de partner van een blind geworden echtgenote kan niet verkroppen dat zijn vrouw afhankelijk is geworden van hem. Hun huwelijk lijdt eronder. 

Het kan steun bieden als ook de mensen in de omgeving aandacht krijgen van zorgverleners. Ook zij gaan door rouwprocessen heen die ze vaak niet kennen. En waarvan ze soms niet weten hoe ze ermee moeten omgaan.